قوله تعالى: «و الذین هاجروا فی الله» اى فارقوا وطانهم فى ذات الله و ابتغاء دینه. و قیل فى الله اى فى رضاء الله، «منْ بعْد ما ظلموا» اى ظلمهم قریش و عذبهم لیرتدوا عن الایمان. این ظلم همان فتنه است که آنجا گفت: «منْ بعْد ما فتنوا» جاى دیگر گفت: «و الْفتْنة أشد من الْقتْل» و این فتنه آنست که کافران قریش مومنان را معذب همىداشتند و رنج مىنمودند تا مگر از دین برگردند و آن صهیب است و بلال و خباب و عمار یاسر و مادر او و اصحاب ایشان: اول شهید فى هذه الامة سمیة ام عمار بن یاسر و جاءها ابو جهل بحربة فى فرجها وقف علیها رسول الله (ص) فقال یا آل یاسر وعدکم الجنة.
و روى ان صهیبا قال لاهل مکة انى رجل کبیر ان کنت معکم لم انفعکم و ان کنت علیکم لم اضررکم فخذوا مالى و دعونى فاعطاهم ماله و هاجر الى رسول الله (ص) فقال له ابو بکر ربح البیع یا صهیب و قال عمر نعم الرجل صهیب لو لم یخف الله لم یعصه، تأویله انه لو امن عذاب الله و عقابه لما ترک الطاعة و لا جنح الى المعصیة لامنه العذاب.
قتادة گفت: این در ابتداء اسلام بود که مسلمانان انبوه نبودند و کافران را شوکت بود و صحابه رسول را پیوسته اذى و رنج مىنمودند تا قومى از ایشان به حبشه هجرت کردند و بعاقبت جمله صحابه را از خان و مان و وطن خود بیرون کردند و رب العالمین ایشان را دار الهجرة مدینه ساخت، فذلک قوله: «لنبوئنهمْ فی الدنْیا حسنة» اى دارا و بلدة حسنة و هى المدینة دار العلم و متنزل الملائکة و مبوء الحلال و الحرام انقذ الله بها رسوله من دار الشرک و احکم بها احکام دینه بالناسخ و عقد له به الاجتماع و ختم بها القرآن.
قال النبی (ص): «ان الاسلام لیأرز الى المدینة کما تارز الحیة الى حجرها».
و قال: «صلاة فى مسجدى هذا تعدل الف صلاة فى غیره من المساجد».
قال الزجاج: «لنبوئنهمْ فی الدنْیا حسنة» انهم صاروا مع النبى (ص) الى الاسلام و الى ان سمعوا ثناء الله عز و جل علیهم. و قال الضحاک: اسکنهم المدینة و رزقهم الغنیمة و نصرهم على العدو. و روى ان عمر رضى الله عنه کان اذا اعطى الرجل من المهاجرین عطاء قال له خذ بارک الله لک فیه هذا ما وعدک الله فى الدنیا و ما ذخر لک فى الآخرة افضل ثم تلا هذه الآیة، «و لأجْر الْآخرة» یعنى الجنة.
«أکْبر» اى افضل، «لوْ کانوا یعْلمون» ذلک.
«الذین صبروا» على اذى الکفار، «و على ربهمْ یتوکلون» فوضوا الامر الى ربهم و رضوا بما ینالهم فى دین الله.
«و ما أرْسلْنا منْ قبْلک» یا محمد الى الامم المتقدمین، «إلا رجالا» من البشر اوحینا الیهم فارسلنا هم الى قومهم فکذلک ارسلناک الى العرب و انزلنا علیک کتابا بلسانهم، «نوحی» بالنون و کسر الحاء رواها حفص عن عاصم و الوجه ان المراد نوحى نحن «إلیْهمْ» و الموحى هو الله تعالى، و قرأ الباقون «یوحى» بالیاء و فتح الحاء و کذلک ابو بکر عن عاصم على ما لم یسم فاعله و هذا کما قال تعالى: «و أوحی إلى نوح» و قال فى موضع آخر: «إنا أوْحیْنا إلیْک کما أوْحیْنا إلى نوح» و امال حمزه و الکسائى «یوحى» لان الالف منقلبة عن الیاء فحسنت الامالة فیها. «فسْئلوا أهْل الذکْر» این در شأن مشرکان قریش فرو آمد که نبوت رسول را منکر بودند و مىگفتند: «أ بعث الله بشرا رسولا» الله از آن عظیمتر است که رسول وى بشر باشد، فهلا بعث الینا ملکا؟
چرا نه فریشتهاى فرستاد بما تا ما بگرویم، رب العالمین این آیت بجواب ایشان فرستاد گفت: «فسْئلوا أهْل الذکْر» اى اهل العلم بالتوریة و الانجیل و الکتب المتقدمة مىگوید بپرسید از اصحاب تورات و انجیل و زبور و ایشان که کتب پیشین خواندهاند و دانسته، اگر موافق این ملتاند یا مخالف تا دانید که نه از بهر این ملت گواهى میدهند تا شما را گویند که پیغامبران با آدمیان همیشه بشر بودهاند. و قیل «فسْئلوا أهْل الذکْر» من آمن من اهل الکتاب.
و قیل «فسْئلوا أهْل الذکْر» اهل القرآن، «إنْ کنْتمْ لا تعْلمون» فانهم یعلمونکم ان الله لم یبعث الى امة الا آدمیا رجلا.
قال رسول الله (ص): «لا یحل للعالم الا ان یبذل علمه و لا یحل للجاهل الا ان یتعلم» ثم تلا: «فسْئلوا أهْل الذکْر إنْ کنْتمْ لا تعْلمون».
و قوله: «بالْبینات و الزبر» رواست که مردود بود بر وحى یعنى: یوحى الیهم بالبینات و الزبر بایشان پیغامها آمد پیغامهاى روشن و نامهها، و روا باشد که مردود بود بر ذکر یعنى: فسئلوا اهل الذکر بالبینات و الزبر بپرسید ایشان را که یاد دارند بینات و زبر، و رواست که مردود بود بر علم یعنى: ان کنتم لا تعلمون بالبینات و بالزبر، و باین قول با زائده است اى لا تعلمون البینات، و این در لغت رواست: تقول علمته و علمت به.
زبر درین موضع قصه گذشتگانست و حدیث ایشان در کتب پیشین و در قرآن زبر است بمعنى کتب چنان که گفت: «و إنه لفی زبر الْأولین» یعنى نعت محمد و امته لفى کتب الاولین، و زبر است بمعنى لوح محفوظ چنانک گفت: «و کل شیْء فعلوه فی الزبر» یعنى فى اللوح المحفوظ، «و أنْزلْنا إلیْک الذکْر» کان جبرئیل علیه السلام ینزل على رسول الله (ص) بالقرآن و السنة و هذا الذکر هو ما نزل على الرسول من السنة، نظیر هذه الآیة قوله: «الذین کذبوا بالْکتاب و بما أرْسلْنا به رسلنا» و قوله: «و لا تعْجلْ بالْقرْآن منْ قبْل أنْ یقْضى إلیْک وحْیه» اى من قبل ان یبین لک بیانا بالسنة. و قیل: «و أنْزلْنا إلیْک الذکْر» اى القرآن، «لتبین للناس» اى لتوضح لهم معانى القرآن، «و لعلهمْ یتفکرون» یتدبرونه فیعلمون انه کلام الله.
«أ فأمن الذین مکروا السیئات» لفظة استفهام و معناه توبیخ و انکار و معنى «مکروا السیئات» عملوا بالفساد یعنى کفار مکة ظلموا اصحاب رسول الله (ص) و راموا صدهم عن دینهم و احتالوا لهلاک النبی یقول: اهم آمنون: «أنْ یخْسف الله بهم الْأرْض» کما فعل بقوم لوط و کما خسف بقارون. و قیل کما فعل بنمرود، «أوْ یأْتیهم الْعذاب منْ حیْث لا یشْعرون» بغتة من غیر سابقة. و قیل یأتیهم العذاب من حیث یأمنون، فکان کذلک لانهم اهلکوا ببدر و ما کانوا یقدرون ذلک.
«أوْ یأْخذهمْ فی تقلبهمْ» اى مجیئهم و ذهابهم فى دیارهم و اسفارهم، «فما همْ بمعْجزین» اى بممتنعین على الله. و قیل ما هم بمعجزین جنود الله، تقول اعجزه وجده عاجزا و اعجزه جعله عاجزا.
«أوْ یأْخذهمْ على تخوف» اى على تنقص من اموالهم و ثمارهم حتى یهلکم على ذلک، یقال تخوفت السنون حرث فلان و نخلهاى اجتاحتها و نقصتها. قال سعید بن المسیب بینا عمر بن الخطاب على المنبر فقال: یا ایها الناس ما تقولون فى قول الله: «أوْ یأْخذهمْ على تخوف» فسکت الناس، فقام شیخ، فقال یا امیر المومنین هذه لغتنا بنى هذیل، التخوف: التنقص، قال عمر فهل تعرف العرب ذلک فى اشعارها؟ قال نعم، قال شاعرنا ابو کبیر الهذلى:
تخوف السیر منها تامکا قردا
کما تخوف عود النبعة السفن
یصف ناقة و ان السیر تنقص سنامها بعد تمکنه و اکتنازه. و قیل على تخوف ضد البغته اى على حدوث حالات یخاف منها کالریاح و الزلازل و الصواعق و لهذا ختم بقوله: «فإن ربکمْ لروف رحیم» لان فى ذلک مهلة و امتداد وقت فیمکن فیها التلافى.
«أ و لمْ یروْا» بالتاء قرأها حمزة و الکسائى اى قد رأیتم فما بالکم لا تتفکرون فتعلموا ان عبادة خالقها واجبة علیکم، و قرأ الباقون «یروا» بالیاء خبرا عن الذین مکروا السیئات. «إلى ما خلق الله منْ شیْء» من جبل و شجر و غیر ذلک من کل جسم قائم له ظل، و من للتبیین، «تتفیوا» قراءة اهل البصرة بالتاء و الباقون بالیاء، فتأنیث الفعل لاجل ان فاعله جماعة و الجماعة مونثة و تذکیره من اجل انه متقدم و فاعله غیر حقیقى التأنیث لکونه جمعا و تأنیث الجمع غیر حقیقى، «یتفیوا» یتمیل و یرجع من جانب الى جانب فهى اول النهار على حاله، ثم تنقص ثم تعود الى حالة اخرى فى آخر النهار فمیلانها و دورانها من موضع الى موضع سجودها فذلک قوله: «عن الْیمین و الشمائل» اى فى اول النهار عن الیمین و فى آخره عن الشمال اذا کنت متوجها الى القبلة، و هذا کقولهم: «و ظلالهمْ بالْغدو و الْآصال» الظل ما نسخته الشمس و الفىء ما جاوزته ظل میان صبح و بر آمدن آفتابست و باقى روز همه فىء است، جمعه افیاء، تقول فاء الظل و تفیأ بمعنى واحد، «سجدا لله» منصوب على الحال و المعنى ان کل ما خلق الله من جسم و عظم و لحم و نجم و شجر خاضع ساجد لله جل و عز فالکافر ان کفر بقلبه و لسانه و قصده فنفس جسمه و عظمه و لحمه و جمیع الشجر و الحیوانات خاضعة الله ساجدة و الدلیل علیه قوله: «أ لمْ تر أن الله یسْجد له منْ فی السماوات و منْ فی الْأرْض و الشمْس و الْقمر» الآیة...
و روى عن ابن عباس انه قال: الکافر یسجد لغیر الله و ظله یسجد لله. و قال قتادة ظل کل شىء سجوده و سجود الظلال میلانها و دورانها، و قیل تأویل الظل تأویل الجسم الذى عنه الظل. قال مجاهد اذا زالت الشمس سجد کل شىء لله سبحانه، و فى الخبر لیس من شىء الا و هو یسبح لله تعالى تلک الساعة، قوله. «و همْ داخرون» اى صاغرون کارهون یرید سجود اضطرار لا اختیار و فى توحید الیمین و جمیع الشمال اقوال: احدها ان الابتداء عن الیمین ثم تنقص حالا بعد حال عن الشمائل فلهذا جمعت. و الثانى انها بمعنى الایمان و جمع الشمال یدل علیها.
و الثالث لما کان لفظ ما موحدا و معناه جمعا حمل الیمین على اللفظ و جمع الشمال على المعنى و لهذا ایضا جمع الظلال و وحد الضمیر.
«و لله یسْجد ما فی السماوات و ما فی الْأرْض منْ دابة» بعضها بالاختیار و بعضها بالاضطرار کقوله: «طوْعا أوْ کرْها». و قیل معناه: و لله یسجد ما فى السماوات من الملائکة و ما فى الارض من دابة، «و الْملائکة» اى ملائکة الارض ایضا و الدلیل على ان الملائکة فى الارض ایضا قوله: «له معقبات منْ بیْن یدیْه و منْ خلْفه. و إن علیْکمْ لحافظین، کراما کاتبین. ما یلْفظ منْ قوْل إلا لدیْه رقیب عتید». و قیل انما خص الملائکة بالذکر مع کونهم من جملة ما فى السماوات و الارض تفضیلا لهم و رفعا لشأنهم. و قیل لخروجهم من جملة الموصوفین بالدبیب اذ جعل الله لهم اجنحة و کان الطیران علیهم غلب من الدبیب، «و همْ لا یسْتکْبرون» عن عبادة الله یعنى الملائکة.
«یخافون ربهمْ منْ فوْقهمْ» اى یخافونه عالیا علیهم وصف الملائکة بالخوف لانهم قادرون على العصیان و ان کانوا «لا یعْصون الله ما أمرهمْ و یفْعلون ما یوْمرون» من الطاعة و غیرها.
خوف در قرآن بچهار معنى است: یکى بمعنى قتل و هزیمت چنانک در سوره النساء گفت: «و إذا جاءهمْ أمْر من الْأمْن أو الْخوْف» یعنى القتل و الهزیمة.
وجه دوم خوفست بمعنى قتال چنانک در سوره الاحزاب گفت: «فإذا جاء الْخوْف» یعنى القتال رأیتهم ینظرون الیک و کقوله: «فإذا ذهب الْخوْف» بمعنى اذا ذهب القتال.
وجه سوم خوفست بمعنى علم چنانک در سوره البقرة گفت: «فمنْ خاف منْ موص» یعنى فمن علم، جاى دیگر گفت: «فإنْ خفْتمْ ألا یقیما حدود الله و إن امْرأة خافتْ منْ بعْلها. و إنْ خفْتمْ ألا تقْسطوا. و أنْذرْ به الذین یخافون» این همه بمعنى علم است.
وجه چهارم حقیقت ترس است از عذاب خداى تعالى یا از چیزى چنانک در قرآن جایها گفت: «لا خوْف علیْهمْ و لا همْ یحْزنون. ألا تخافوا و لا تحْزنوا.
یرْجون رحْمته و یخافون عذابه. و ادْعوه خوْفا و طمعا. یخافون ربهمْ منْ فوْقهمْ»